Men gốm: những điều cơ bản nhất

Một trong những lí do khiến tôi cho rằng đồ gốm là một lĩnh vực bất tận để thử nghiệm là vì mỗi công đoạn trong quá trình làm đồ gốm đều có rất nhiều lựa chọn để thử. Từ khâu chọn đất sét, chọn phương pháp làm đồ gốm, cho đến chọn loại men gốm hoặc cách trang trí phù hợp với đất sét và thẩm mỹ cá nhân – ở mỗi bước này bạn có vô vàn khả năng, lựa chọn để tạo ra một sản phẩm cuối cùng độc đáo và độc nhất. Trong bài blog này tôi muốn chia sẻ một số kinh nghiệm của tôi về men gốm. Hi vọng những chia sẻ này có thể được sử dụng như những tham khảo cơ bản cho những bạn yêu thích đồ gốm.  

Men gốm (glaze)– trước khi nung chín, tồn tại ở dạng chất lỏng có độ đặc khác nhau tuỳ loại men. Người làm gốm có nhiều cách khác nhau để phủ men lên đồ gốm đã được nung thô – hay còn gọi là sơ nung – (bisque). Sau khi đã được “quét” lên trên bề mặt của món đồ gốm, men sẽ khô đi và có phần giống như một lớp bột, phấn dày. Món đô gốm đã được phủ men này sẽ được đem đi nung ở nhiệt độ chín của gốm – men ở nhiệt độ cao sẽ lại nóng chảy, kết dính vào bề mặt và trở thành một lớp như một lớp kính bảo vệ món đồ gốm. Nhờ lớp kính này mà món đồ gốm sẽ không bị thấm nước, có thể được sử dụng để làm bình hoa, đựng đồ ăn và nhiều mục đích khác.

Nếu các bạn còn nhớ – bài viết về đất sét có nhắc tới nhiệt độ chín của đất sét: maturity temperature – ở nhiệt độ đó đất sét sẽ đạt đến trạng thái cứng nhất. Cũng giống như đất sét, men cũng có nhiệt độ chín; và vì thế khi tráng men, bạn cần chọn loại men gốm có cùng nhiệt độ chín với đất sét. Men có nhiệt độ chín thấp phải được dùng với loại đất sét có nhiệt độ chín thấp, và tương tự với men có nhiệt độ chín cao. Có những loại men có thể được nung ở cả nhiệt độ cao và nhiệt độ thấp, sản phẩm cuối cùng có thể khác nhau ở độ đậm nhạt của màu, hoặc độ bóng của men. Nói về độ bóng, men gốm thường có ba mức độ bóng: matte – lì: ko hề bóng, gloss: bóng, và semi-matte hoặc semi-gloss: chỉ bóng một ít.

Có ba cách tráng men cơ bản: nhúng (dip), đổ/dội (pour), và quét (brush). Với cách nhúng: bạn nhúng cả món đồ gốm vào thùng đựng men, nhúng vừa ngập rồi lấy ra luôn. Một cách trang trí hiệu quả là nhúng đồ gốm lần lượt vào các loại men khác nhau, các loại men khi được nung nóng sẽ tương tác với nhau và tạo ra những hiệu ứng đẹp bất ngờ. Với cách thứ hai: bạn đựng men trong cốc rồi đổ men lên trên bề mặt của đồ gốm; đây là một cách hiệu quả để tráng men những phần khó tiếp xúc của món đồ gốm – ví dụ như bề mặt bên trong của một cái bình nhỏ miệng – và nếu bạn làm việc với bề mặt bên trong thì đừng quên là bạn sẽ cần đổ đi phần men còn thừa sau khi toàn bộ bề mặt này đã được tráng men. Và với cách thứ ba: quét, bạn dùng chổi quét men lên bề mặt đồ gốm; và thường bạn sẽ cần phải quét ba lần nếu bạn muốn men bọc kín thân gốm 100% (nghĩa là bạn sẽ không thể nhìn thấy thân gốm hay nhìn xuyên qua men). Có những loại men sẽ chỉ cho ra những hiệu ứng đặc biệt khi được quét lên bề mặt đồ gốm bằng chổi; nếu bạn dội hoặc nhúng – bạn sẽ ko đạt được những hiệu ứng này. Quét cũng đặc biệt phù hợp với những sản phẩm với nhiều chi tiết trang trí tinh vi, nhỏ và cần sự chính xác bằng việc dùng chổi/cọ cỡ rất nhỏ.

Một điều quan trọng khi tráng men – đó là bạn ko được tráng men ở phần đáy ngoài của đồ gốm – những phần sẽ tiếp xúc trực tiếp với lò nung. Men khi nung ở nhiệt độ cao sẽ nóng chảy và kết dính vào bề mặt đồ gốm. Nếu bạn tráng men ở đáy ngoài của đồ gốm, men sẽ chảy và dính đồ gốm vào đáy của lò nung, không thể tách ra được và làm hỏng lò nung. Vì vậy bạn phải rất lưu ý, luôn dùng sáp (wax) ở những phần đồ gốm sẽ tiếp xúc với lò nung. Khi bôi wax vào thân đồ gốm, men sẽ không đọng hay dính vào những phần có wax. Nếu bạn ko dùng wax, thì phải luôn nhớ chùi men khỏi phần tiếp xúc bằng giẻ ướt sau khi tráng men.

Bạn có thể mua men đã được chế sẵn và bán ngoài cửa hàng; những nhãn hiệu men gốm phổ biến ở Mỹ bao gồm: Georgies, Duncan, hay Amaco. Hoặc bạn cũng có thể tự chế ra công thức men của riêng mình; nếu bạn tiếp cận được với nguồn vật liệu thô để làm men. Bạn cũng có thể tìm hiểu và làm theo những công thức men có sẵn trên mạng như ở trang này.

Tóm lại, ba điều quan trọng bạn cần lưu ý khi tráng men:

• Men có thể nung ở nhiệt độ nào?
• Nếu bạn làm đồ gốm phục vụ việc ăn uống, thì loại men bạn chọn có an toàn cho đồ ăn không (food safe)? (và có an toàn cho lò vi sóng (microwave safe, hay máy rửa bát không (dishwasher safe)?)
• Tuyệt đối không tráng men ở những phần đồ gốm tiếp xúc với lò nung.

Những phần còn lại: tráng men như thế nào, tự làm men hay dùng men đã được chế sẵn, thử nhiều loại men với nhau để tạo ra những hiệu ứng khác nhau, v.v. – là hoàn toàn do bạn chọn và thử. Sau khi tráng men và nung lần thứ hai, bạn sẽ nhận được sản phẩm cuối cùng. Lúc bạn nhìn thấy sản phẩm cuối cùng lần đầu tiên, cầm và cảm nhận nó trên tay – sẽ là một trải nghiệm rất đặc biệt: nó vừa bất ngờ, vừa thân quen, vừa thoả mãn và cũng vừa xứng đáng!